کشاورزی در فرهنگ اهل بیت(ع) از اهمیت بسیار بر خور دار است.

این کار نه تنها در کلمات آن بزرگان مورد بیشترین تاکید قرارگرفته، بلکه اکثر پیامبران الهی، پیشوایان معصوم و بندگان صالح عملا به این کار پرداخته و به آن افتخار کرده اند. آن بزرگان کشاورزان را انسانهایی ارزشمند، متوکل، نیکوکار، صاحب پاک ترین و حلال ترین شغل ها و سودمند به حال جامعه معرفی کرده،در جهان آخرت، صاحب بهترین مقامات دانسته اند. اهمیت و ارزش دادن به کشاورزی در فرهنگ غنی اسلام تا آنجا پیش رفته که ذات مقدس باری تعالی در قرآن خودش را کشاورز معرفی کرده، خطاب به مردم می فرماید:

«افرایتم ما تحرثون. ء انتم تزرعونه ام نحن الزارعون » ⁽¹⁾ آیا ندیدید تخمی را که در زمین می کارید؟ آیا شما کشاورزید یاما؟ آری، کشاورز حقیقی منم! ما در این نوشتار برای آشنایی خوانندگان گرامی با سخنان نورانی ائمه معصوم (ع) در زمینه کشاورزی، برخی از احادیث آنها را مورد توجه قرار می دهیم.

ارزش کشاورزی

1 امام صادق(ع) می فرماید: از پیامبر بزرگوار اسلام (ص)پرسیدند: بهترین ثروت کدام است؟ حضرت فرمود: «زرع زرعه صاحبه و اصلحه و ادی حقه یوم حصاده...» ⁽²⁾ زراعتی که با دست کشاورزش کشت شده و با مراقبتهایش به بار نشسته و هنگام برداشت، حقوق واجبش را پرداخت کرده است.

گنجهای جامعه

2 یزید بن هارون از امام صادق(ع) نقل می کند که فرمود:

کشاورزان گنجهای یک جامعه هستند. آنان چیزهای پاک و حلال رامی کارند. خداوند متعال آن را از زمین رویانده، خارج کرده ورشد می دهد. اینان روز رستاخیز بهترین مقام را در میان دیگرمردم خواهند داشت. از همه به درگاه خداوند نزدیکترند و نامشان به مبارکی برده خواهد شد. ⁽³⁾

کشاورزی نیک ترین پیشه

3 مردی به امام صادق(ع) عرضه داشت: فدایت گردم. شنیده ام گروهی هستند که کشاورزی را دوست ندارند و می گویند شغل خوبی نیست. حضرت پاسخ داد، کشت کنید و درخت بکارید. به خدا سوگند،مردم کاری پاکتر و نیکوتر از آن انجام نمی دهند. ⁽⁴⁾

کشاورزی سفره ای گسترده

4 کار کشاورزی تولید محصولاتی است که به مصرف تمام افرادجامعه می رسد و هرکس از آن بهره ای می برد. در واقع زراعت سفره ای گسترده است که، علاوه بر انسانها، حیوانات آسمان و زمین هم ازآن بهره مند می شوند. امام باقر(ع) در این مورد از پدر بزرگوارش نقل می کند که فرمود: «بهترین اعمال آن است که برزگری بذری بکارد و سپس از آن، هر شخص نیک و یا فاسد بخورد. اگرنیکوکاران و انسانهای خدا جو از آن استفاده کنند، برای صاحب آن دعا و طلب مغفرت می کنند; و اگر انسانهای بدکار از آن بهره مند شوند، نفرین می شوند; و نیز پرندگان آسمان و حیوانات روی زمین از خوان نعمت کشاورز استفاده می کنند. ⁽⁵⁾

وصیت پیامبر به زمامداران

5 یکی از وصایای رسول اکرم(ص) توجه به حال کشاورزان بود. آن حضرت خطاب به امام علی(ع) فرمود: «یاعلی، مبادا در حکومت توبه کشاورزان ستم شود؟» ⁽⁶⁾

گرانبهاترین گوهر نایاب

6 امام صادق(ع) فرمود:

«الکیمیاء الاکبر الزراعه.» زراعت گرانبهاترین گوهر نایاب است. ⁽⁷⁾

به راستی چرا پیشوایان مذهب ما این همه در موردکشاورزی تاکید کرده اند؟ شاید تاکید ایشان به این علت باشدکه ادامه حیات و زندگی هر انسانی به تغذیه وابسته بوده، تغذیه نیز در گرو کار کشاورزی است. نه تنها زندگی فردی هر شخص، بلکه زندگی اجتماع و یک ملت هم به چگونگی تولیدات و محصولات کشاورزی آن جامعه وابسته است. هر جامعه ای که بخواهد مستقل و آزادزندگی کند و سر نوشت خودش را با دست خود رقم بزند، باید درکشاورزی استقلال داشته و بتواند محصولات مورد نیازش را خودش تولید کند; زیرا خود کفایی و استقلال هر ملتی در گرو پیشرفت تولیدات کشاورزی آن ملت است. افزون بر این، رسیدن به اهداف عالی معنوی و مقامات بلند عرفانی نیز در گرو تامین نیازهای جسمانی انسان است. حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: بار خدایا، به نان ما برکت عنایت فرما و فاصله ای میان ما و آن ایجاد نفرما.

اگر نان نباشد، ما نمی توانیم روزه بگیریم، نماز بخوانیم وواجبات الهی را به جای آوریم. ⁽⁸⁾ با توجه به این نکات معلوم می شود کشاورزی مهمترین عامل پیشرفت هر جامعه است و مردمی که نتوانند نان سفره خویش را تامین کنند، هرگز روی خوشبختی واستقلال را نخواهند دید.

حضرت علی (ع) فرمود:

«من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله » ⁽⁹⁾ کسی که باداشتن آب و خاک، باز هم فقیر باشد; از رحمت خداوند متعال دوراست.

بنابراین، پیشوایان معصوم ما به حمایت از کشاورزان و دهقانان برخاسته، برای توسعه کشاورزی تاکید بسیار کرده اند. سفارش وتاکید آنها تنها زبانی نبود; بلکه خود آن بزرگواران در عمل هم به کشاورزی و درختکاری پرداخته، اهمیت این کار حیاتی رانشان می دادند. این امر بیانگر برتری مکتب والای اسلام بر سایرادیان و مکاتب و همچنین برتری رهبران این مکتب را بر رهبران جوامع دیگر است. راستی کدام رهبر و بنیانگذار مکتبی خودش راکشاورز معرفی می کند؟ ⁽¹⁰⁾ کدام پیشوا بر دست کارگر بوسه می زند؟

کدام یک از مدعیان حقوق بشر و مدافعان و زحمتکشان و محرومان جامعه، مثل امام اول شیعیان بیل به دست گرفته، در برابر آفتاب عرق می ریزد و کشاورزی می کند؟ اینک نمونه هایی از فرازهای افتخارآمیز زندگی آن رهبران الهی را نقل کرده، زوایایی اززندگی تابناکشان را بیان می کنیم.

انبیا و کشاورزی

حضرت امام صادق(ع) فرمود: آن روز که آدم ابوالبشر از بهشت به زمین رانده شد و نیاز به غذا و آب پیدا کرد، با حضرت جبرئیل به مشورت پرداخت واز او یاری طلبید. جبرئیل آدم راچنین راهنمایی کرد: «یا آدم کن حراثا.» ای آدم، اگر می خواهی نیازمندیهای خود را بر طرف کنی، کشاورز باش و به زراعت بپرداز. ⁽¹¹⁾ این گونه بود که پدر انسانها اولین کشاورز روی زمین شد. نه تنها حضرت آدم بلکه اکثر پیامبران الهی به شغل کشاورزی می پرداختند و روزی خود را از همین راه به دست می آوردند. روزی یکی از یاران امام صادق(ع) از ارزش کاردهقانان پرسید: امام در پاسخ فرمود: همه پیامبران الهی، جزحضرت ادریس، از راه کشاورزی امرار معاش می کردند; ولی حضرت ادریس به کار خیاطی مشغول بود. امام در بیان دیگری فرمود:

خداوند متعال روزی پیامبران خویش را در زراعت و دامداری قرارداده است. ⁽¹²⁾

علاوه بر پیامبران بزرگ الهی، خاتم ایشان حضرت محمد مصطفی(ص) نیز در فرصتهای مختلف به این امر اقدام می کرد.

امامان معصوم ما هم که وارثان انبیای الهی اند، از موقعیتهای به دست آمده استفاده می کردند و به باغداری، درختکاری، گلکاری و ایجاد فضاهای سبز می پرداختند. نمونه هایی از این کردار آن بزرگان عبارت است از:

1 امام صادق (ع) فرمود: امیرمومنان علی(ع) زمین را شخم میزدو پیامبر خدا(ص) هسته خرما را با دهان خویش مرطوب می کرد ومی کاشت; و در همان حال می رویید. ⁽¹³⁾

2 حضرت علی(ع)، هنگامی که از جهاد بر می گشت، به تعلیم مردم وقضاوت بین آنها می پرداخت و در هنگام فراغت، به باغی که ملک اوبود می رفت و با دست خود کار می کرد و ذکر خدا می گفت. ⁽¹⁴⁾

3 ابی عمرو می گوید: روزی در یکی از باغها امام صادق(ع) راملاقات کردم. آن حضرت لباس مخصوص پوشیده، بیل به دست گرفته ودر باغ خویش مشغول کشاورزی بود. چنان فعالیت می کرد که عرق ازپیشانی مبارکش می ریخت. گفتم: فدایت شوم، بیل را بدهید تا من کار کنم. فرمود: «دوست دارم آدمی برای کسب روزی حلال در برابرآفتاب آزرده شود.» ⁽¹⁵⁾

4 امام صادق(ع) فرمود: انی لاعمل فی بعض ضیاعی حتی اعرق و ان بی من یکفینی لیعلم الله عزوجل انی اطلب الرزق الحلال.» من دربرخی از باغهایم چنان تلاش می کنم که از شدت فعالیت عرق می ریزم;در حالی که کسانی را دارم که این کارها را انجام دهند. امااین کوشش به این خاطر است که خدای متعال بداند من با کوشش خوددر جستجوی روزی حلال هستم. ⁽¹⁶⁾

5 علی بن حمزه می گوید: روزی امام موسی کاظم(ع) را درمزرعه اش ملاقات کردم و این در حالی بود که حضرت، به علت کار و فعالیت شدید، عرق بدن مبارکش را خیس کرده بود. گفتم: فدایت شوم پس مردان شما کجایند که خود با این زحمت کار می کنید؟ پاسخ داد:

ای علی، کسانی که از من و پدرم بهتر بودند، با دست خویش کشاورزی می کردند. پرسیدم: چه کسانی از شما و پدر بزرگوارتان بهتر بودند؟

فرمود: رسول خدا و امیر مومنان علی و تمام پدرانم که همه بادست مبارک خویش زراعت می کردند. نه تنها آنان بلکه پیامبران وفرستادگان الهی و انسانهای صالح هم کشاورزی می کردند و بهترین خلق بودند.

یکی از امور مربوط به کشاورزی، نهال کاری و درختکاری است که مورد توجه رهبران بزرگوار مکتب اسلام قرار گرفته است. در این مورد به چند حدیث توجه کنید: رسول خدا(ص) فرمود: «من غرس شجره فاینعت، غرس الله بها شجرا فی الجنه.» هر مسلمانی نهال درختی را نشاند و بار ور کند، خداوند متعال در مقابل برای آن نهال درختی در بهشت قرار می دهد. ⁽¹⁷⁾

2 جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر اکرم (ص)نقل می کند که فرمود:

«مامن مسلم یغرس غرسا الا کان ما اکل منه له صدقه و ما سرق منه صدقه و ما اکل السبع فهو له صدقه، و ما اکلت الطیه فهو له صدقه و لا یرزءه احد الا کان له صدقه. » هیچ مسلمانی نهالی نمی کارد مگر آنکه هر موجودی که از آن استفاده کند، برای اوصدقه شمرده می شود; و اگر به سرقت رود پاداش صدقه دارد; و اگرحیوانات بخورند یا پرندگان ببرند و یا به وسیله کسی تلف شود،باز هم صدقه شمرده خواهد شد. ⁽¹⁸⁾

3 مرحوم شیخ صدوق در خصال از رسول خدا(ص) نقل می کند که فرمود: درخت خرما چقدر زیباست. کسی که آن را بفروشد و جه آن مانند خاکستری است که در بالای کوه بلندی ریخته شده باشد.

هرگاه باد سختی بوزد، چیزی از آن باقی نمی ماند. پس اگر کسی آن را فروخت، درخت دیگری به جای آن خریداری کند. ⁽¹⁹⁾

4 پیامبر اسلام (ص) فرمود:

هرکس درخت خرما یا سدری را که به نحوی مورد استفاده انسانهایا حیوانات قرار می گیرد آب دهد، مانند کسی است که مؤمن تشنه ای را سیراب کند. ⁽²⁰⁾

5 انسان وقتی از دنیا می رود، دستش ازامکانات و سرمایه های دنیوی کوتاه شده، دیگر قادر نیست از آن بهره مند شود; اما بر اساس مکتب آسمانی اسلام و فرهنگ پرباراهل بیت (ع) انسان می تواند با انجام دادن بعضی از کارهای شایسته بعد از مرگ نیز از نتیجه آنها استفاده کند. امام صادق(ع)، ضمن حدیثی، به شش خصلت که بعد از مرگ به انسان مؤمن سودمی رساند، اشاره کرد که یکی از آنها چنین است: «آن که درختی بکارد که بعد از مرگ او انسانها و حیوانات از ثمره، سایه وسایر آثار آن بهره مند شوند...» ⁽²¹⁾

6 امام صادق(ع) فرمود: زراعت کنید و درخت بنشانید. به خداسوگند، در میان کارهایی که مردم انجام می دهند هیچ کاری حلال ترو پاکیزه تر از کشاورزی نیست. ⁽²²⁾

کشاورزان مؤمن با کوشش وزحمات طاقت فرسا زمین های خشک را آباد کرده و به آن طراوت وزیبایی می بخشند; ریشه های وابستگی را می خشکانند و برای کشورخویش استقلال به ارمغان می آوزند. نا گفته نماند کشاورزان درعین حال که زحمت می کشند و محصولات کشاورزی تولید می کنند، بایدرضای خدا را فراموش نکنند و حدود و حقوق الهی را در نظر داشته باشند. اگر خدای ناکرده از این امر سرپیچی کنند، ممکن است به بلای الهی دچار شوند و مورد تمسخر فرشتگان قرار گیرند. روزی رسول گرامی اسلام (ص) از جبرئیل پرسید: آیا فرشتگان نیز مانندانسانها گریه می کنند و می خندند؟ عرض کرد: آری، در مواردی می گریند و گاهی از روی تمسخر می خندند. یکی از مواردی که ازروی تمسخر می خندند، وقتی است که کشاورزی را می بینند بیل به دست گرفته تا حدود مزرعه خویش را اصلاح کند و علفهای هرز راببرد، ولی هدفش آن است که مزرعه خویش را تغییر داده، بر زمینش بیفزاید. در اینجا فرشتگان آسمان می خندند و می گویند: این همه زمینها و باغهای زراعی تو را سیر نکرد، حالا این مقدار اندک سیرت خواهد کرد؟! ⁽²³⁾

پس اگر کشاورزان زحمت بکشند; حد و مرزخویش را نگه داشته، به همسایگان خود تجاوز نکنند یا در موردآبیاری وتقسیم بندی آن به یکدیگر ستم نورزند و هنگام برداشت،ضمن پرداخت زکات و حقوق الهی، در مورد فقرا کوتاهی نکنند، مشمول رحمتهای بیکران الهی خواهند شد. یکی از خصوصیات بارزکار کشاورزی توجه او به عنایات خداوندی و داشتن توکل است.

کشاورز وقتی نهالی را می نشاند یا تخمی در زمین می پاشد، منتظرنزول رحمت الهی است و همیشه امید وار است زراعتش سر سبز شده،از آفات محفوظ بماند. در نتیجه همیشه به یاد خداست به همین خاطر، امام صادق(ع) مراد از متوکلان در آیه شریفه «و علی الله فلیتوکل المتوکلون » ⁽²⁴⁾ را کشاورزان می داند. ⁽²⁵⁾ امام موسی بن جعفر(ع) فرمود:

کسی که باغی را بفروشد زیانکار است و آن کس که باغ را بخرد،روزی با برکتی خواهد داشت. ⁽²⁶⁾

از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: به خریدار زمین زراعتی روزی داده شده و فروشنده آن روزی خود را نابود کرده است. ⁽²⁷⁾

امام صادق(ع) در مورد قطع درخت می فرماید: درختان میوه دار را قطع نکنید که خداوند عذابش را بر شما می ریزد. ⁽²⁸⁾

آن حضرت در خصوص زمین زراعتی به کارگزار خویش فرمود: مصادف، باغ یا بستانی خریداری کن که اگرانسان زمانی دچار سانحه و مصیبت شود، با یاد آوری آن باغ وداشتن پشتوانه مالی بتواند خانواده خود را اداره کند و مصیبت پیش آمده برایش سخت و طاقت فرسا نباشد. ⁽²⁹⁾

یعقوب بن شعیب می گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم: مردی زمین خود را در اختیاربرادر مسلمانش قرار داده در این زمین درختان انار یا خرماوجود دارد. آن مرد با برادر مسلمانش شرطی قرار داده و گفته است: این باغ را آبیاری کن و آباد نگه دار و نیمی از آنچه خداوند تبارک و تعالی از این زمین می رویاند، سهم تو باشد. این مساله چه صورت دارد؟ امام فرمود: مانعی ندارد، یک معامله شرعی است. ⁽³⁰⁾

از آنچه گفته شد، اهمیت و ارزش کشاورزی در حدتوان این نوشتار آشکار گردید. دشمنان اسلام به این نکته آگاهی دارند که اگر بخواهند لطمه ای به امت اسلامی وارد کنند، نابودی کشاورزی یکی از بهترین هاست. بنابر این، در پی این هدف به کشورهای اسلامی گام می نهند. چنانکه خداوند متعال در قرآن شریف به این مساله اشاره فرموده است:

«و اذا تولی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل.» ⁽³¹⁾ ای پیامبر، دشمنان منافق هنگامی که از نزدت خارج می شوندمی کوشند تا در زمین فساد ایجاد کنند و زراعت و نسل را نابودسازند.

پی نوشت ها:

1 واقعه، آیات 63 و 64.

2 وسائل، ج 19، ص 35، ح 9.

3 همان، ص 34، ح 7.

4 همان، ص 33; تهذیب، ج 2، ص 115.

5 همان، ص 34.

6 وسائل، ج 19، ص 62.

7 همان، ج 19، ص 34.

8 سفینه البحار، ماده خبز.

9 بحار الانوار، ج 103، ص 65.

10 اشاره به آیه 63 و 64 سوره واقعه.

11 وسائل، ج 19، ص 37.

12 تهذیب، ج 2، ص 115،

13 وسائل، ج 19، ص 33.

14 همان، ج 17، ص 37.

15 مستدرک، ج 2، ص 417.

16 حلیه المتقین، ص 296.

17 وسائل، ج 17، ص 39.

18 کنزالعمال، ج 3، ص 896.

19 همان، ج 3، ص 893.

20 منهاج البیان، ص 421.

21 وسائل، ج 17، ص 42.

22 بحار، ج 103، ص 198; حلیه المتقین، ص 296.

23 تهذیب، ج 2، ص 115.

24 المواعظ العددیه، ص 145.

25 ابراهیم، 12.

26 وسائل، ج 17، ص 42.

27 بحار، ج 103، ص 69.

28 وسائل، ج 12، ص 45.

19 همان، ج 19، ص 38.

30 همان، ج 19، ص 44.

31 بقره، 205.

مقدمه

برای آن که سیره پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ و اهمیت گفته های آن حضرت را درباره کشاورزی طبیعت به درستی بشناسیم، مناسب است بیش از آن از شرایط و اوضاع و احوال و اندیشه و اعمال مردم حجاز آن روزگار آگاه شویم. چه این که آشنایی با فضایی که سخنان و اعمال رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله ـ در آن فضا تحقق یافته است بر عمق شناخت و جامع بودن آن می افزاید. بررسی جامع و دقیق کشاورزی در جاهلیت فرصتی فراخ تر و تحقیقی گسترده می طلبد که این مقاله آن را بر نمی تابد و در این جا تنها به مهم ترین مشکلات کشاورزی آن روزگار می پردازیم.

اعراب قبیله ای زندگی می کردند و زندگی قبیله ای فرهنگی خاص داشت و خوی تجاوز، جنگ طلبی، تعصب و رقابت و دشمنی های دیرینه با دیگر قبیله ها از ویژگی های آن بود و این موضوع ها تأثیر فراوانی بر کشاورزی و دامداری و حفظ مراتع و درختان در آن روزگار می گذاشت، به دلیل وجود دشمنی ها و جنگ های و یورش های بی رحمانه به قبیله ها و در نتیجه سوزانیدن مزرعه ها، پرکردن چاه های آب، در انحصار قرار دادن آنها، نا امنی سرتاسر حجاز را فرا گرفته بود و مردمان همواره از آینده مزارع و دام های خود بیمناک بودند و هر از چندی شعله های سوزان آتش کینه، دشمنی های ریشه دار در قالب جنگ ها و یورش ها جلوه می کردو کشتزارها و نخلستانها می سوخت، دامها به یغما می رفت و چاه ها و چشمه ها ویران می شد از این رو، ناامنی آفتی بود که در هر حال می توانست امید کشاورزان را به یأس مبدل سازد و حاصل سال ها زحمت و رنج شان را بر باد دهد. از سویی، اعراب جاهلی از دانش کشاورزی آن روزگار آن گونه که در ایران و امثال آن بود، بی بهره بودند و بر پایه خرافه ها و باورهای بی اساس خود درباره درختان و گیاهان عمل می کردند. به عنوان نمونه، آنان به دلیل ترس از برخی از درختان آنها را می پرستیدند؛ چه آن که آن درختان را کانون شر و بدی می دانستند و برای رهایی از شر آنها راهی جز پرستش آنها فرا روی خود نمی دیدند.

به همین دلیل بود که دامداری در حجاز رواج بیشتری داشت اما همچنان ناامنی و تجاوز به حقوق دیگران، فرهنگ قبیلگی و اعتقاد به خرافات در خصوص دام پزشکی و مسایلی از این دست، به عنوان مانع هایی بود بر سر راه رشد و شکوفایی دام داری. این نابسامانی ها پیامدهای ویران گری بر زندگی مردم آن روزگار حجاز داشت که مهم ترین آنها عبارت بود از: کمبود غذای کافی و مناسب، اختلال در حمل ونقل، مسافرت ها و تجارت های بین شهری، چه این که حمل و نقل و مسافرت های آن روزگار با حیواناتی از قبیل شتر، اسب، استر، و الاغ انجام می شد، که در مکه از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و نیز کمبود و گاهی عدم وجود مراتع مناسب و گسترش فقر و فساد و زورمداری و بی بندوباری از دیگر پیامدهای این وضعیت نامطلوب در کشاورزی و دامداری بود.

شناخت عمیق پیامبر خدا صلی الله علیه و آله

رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ از همه مسایل یاد شده به گونه ای عمیق و دقیق آگاه بود و علت ها و راه های حل مشکلات و پیش رفت کشاورزی را می دانست. او در مکه از مادر متولد شده و در همان جا زیست و به دلیل مسافرت به شام و معاشرت با مردم به خوبی درد و درمان را می شناخت. او خود چوپانی و تجارت و کشاورزی کرده بود و تلخی مشکلات و مسایل یاد شده را چشیده بود. رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ با توجه به شناخت عمیق خود و بر پایه روش خاص خود به میدان آمد و اقدامات گسترده ای به عمل آورد که به مهم ترین آنها اشاره می شود:

گام نخست: فرهنگ سازی و انگیزه آفرینی

پیامبر اسلام ـ صلی اللّه علیه وآله ـ از سویی الگوی مسلمانان بود: «و لکم فی رسول الله اسوة حسنة» و آنان بر پایه آموزه های دینی می باید از او پیروی می کردند: «و اطیعوا الله و اطیعوا الرسول» از طرفی، گفته های آن حضرت وحیانی و الهی بود ومسلمانان می باید آنها را به جان می خریدند و به عنوان قانون زندگی تلقی کرده و از آنها بهره می بردند: «و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی» آن انسان یگانه بی نظیر با سیره عملی و با گفته های خود با فرهنگ لبریز از جهل، خرافه، ستم به ستیز برخاست و فرهنگی نو و بر اساس علم و دانش، واقعیت و عدالت پدید آورد. اینک به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

چوپانی و کشاورزی و درختکاری

پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ مدتی چوپانی کرد، در این مدت هماره کوشید به حقوق دیگران تجاوز نکند و با گوسفندان مهربان باشد، داستان چوپانی و شیوه برخورد آن حضرت با گوسفندان معروف است. از این رو، به جزئیات آن اشاره نمی شود.

حضرت با دست خود درخت می کاشت و کشاورزی می کرد.

در روایتی در این باره آمده است:

«همه پیامبران خدا جز ادریس (که خیاط بود) کشاورز بوده اند.»

در روایت دیگری، از امام صادق ـ علیه السلام ـ چنین نقل کرده اند:

«خدای ـ عز و جل ـ از میان کارها برای پیامبرانش ـ علیهم السلام ـ کشاورزی را دوست داشت و برگزید.»

امام موسی بن جعفر ـ علیه السلام ـ فرمود:

«آنان که از من و پدرم بهتر بودند، در زمین کار می کردند. پیامبر خدا، علی، و همه پدرانم، ـ علیهم السلام ـ در زمین کار می کردند و این عمل پیامبران، رسولان، جانشینان آنان و بندگان شایسته خدا است.»

بر پایه گروهی از روایات آن حضرت به طور مستقیم در درختکاری شرکت می جست. از امام صادق ـ علیه السلام ـ در این باره چنین روایت کرده اند:

«امیرالمؤمنان، علی ـ علیه السلام ـ بیل می زد و زمین را آماده می ساخت و رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ با آب دهان، دانه ها و هسته ها را مرطوب می ساخت و در زمین می کاشت... .»

آن حضرت تماشای گیاهان سبز و خرم را بسیار دوست می داشت و از نگاه به سیب سرخ و ترنج سرسبز و خرم(به دلیل زیبایی آن ها) شگفت زده می شد.

امام علی بن موسی الرضا ـ علیه السلام ـ در این باره فرمودند:

«ان رسول الله کان یعجبه النظرة الی الأترج الاخضر و التفاح الأحمر.»

حضرت خرما را بسیار دوست می داشت، همواره از آن بهره می برد. از امام علی بن الحسین ـ علیهما السلام ـ نقل شده است که همواره دوست داشت انسان خرمایی (خرما دوست) را ببیند، و این بدین سبب بود که پیامبر، خرما را دوست می داشت.

از این رو، در روایتی دیگر آمده است:

«هر کس به این نیت ـ که چون پیامبر خرما دوست داشت، خرما بخورد ـ خرما هیچ ضرری به او نمی رساند.»

از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده است:

«هیچ گاه غذایی همراه با خرما نزد پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ آورده نمی شد مگر آن که ابتدا از خرما میل می فرمود.»

روایات به روشنی نشان می دهد که آن حضرت در میدان عمل به کشاورزی اهمیت خاصی می داد و خود و نزدیک ترین یارانش عملا مردمان را به آن تشویق می کردند و این روش و سیره در توجه دادن مردم به کشاورزی اهمیت بسیار داشت.

پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ به درستی معتقد بود که انسانها محور اصلی توسعه و شکوفایی جامعه اسلامی و سرسبزی و رونق کشاورزی هستند و بهترین، کوتاه ترین و هموارترین راه برای شکوفایی کشاورزی و دامداری و سرسبزی جامعه اسلامی آن است که مردم از روی اعتقاد در این مسیر گام نهند و در پرتو تغییرات گسترده در اندیشه و باورهای مردم است که می توان به این هدف دست یافت. سخنان آن حضرت درباره اهمیت کشاورزی، درختکاری و دامداری سبب شد که بینش، اندیشه و باورهای مردم به طور گسترده در این باره زیر و رو شود، آنان به اهمیت کشاورزی، درختکاری، سرسبزی و خرمی جامعه اسلامی و اصولاً ارزش بسیار درختان و فواید و آثار مادی و معنوی آنها به طور عمیق پی بردند و در نتیجه در پی سرسبزی، خرمی و رونق کشاورزی جامعه اسلامی برآمدند.

قطع درختان

رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ از قطع درختان، غرق کردن مزرعه ها در آب و سوختن آنها حتی در جنگ نهی می کرد و این عمل را در ردیف کشتن کودکان بی گناه و زنان بی دفاع می دانست.

از آن حضرت ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در این باره چنین نقل شده است:

«درختان را آتش مزنید، آنها را با آب ویران نکنید، درختان میوه دار را قطع نکنید و مزرعه ها را نسوزانید.»

بدین سان سیره رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ این بود که در جنگ ها به شدت از نابودی کشتزاران، نخلستان ها و باغ ها بپرهیزد و مجاهدان را از آن باز دارد و وقتی در زمان جنگ این گونه باشد،در زمان صلح به گونه ای مؤکدتر و روشن تر باید از درختان و مزرعه ها حفاظت شود و از نابودی آنها پرهیز.

آب و خاک

برای خاک ارزشی خاص قایل بود و قدر آن را بسی گران می دانست تا آن جا که بر خاک سجده می کرد و آن را وسیله طهارت می دانست. و می فرمود:

«زمین را برای من هم سجده گاه و هم وسیله طهارت قرار داده اند؛ هر کجا باشم بر خاک آن تیمم می کنم و نماز می خوانم (سجده می کنم).»

آب را مایه حیات می دانست و همانند خاک به آن اهمیت می داد درباره ابرها، بادها، باران ها، رودها دریاها و اقیانوس ها، نوشیدن آب، تقسیم آبهای کشاورزی، آبیاری و سهم عظیم آب در سبزی و خرمی و نشاط کره زمین سخن می گفت و آن را مایه حیات می دانست.

«و جعلنا من الماء کل شی ء حی»

«هر موجود زنده را از آب پدید آوردیم.»

آگاه ساختن مردم از سودمندی های گیاهان

مردم آن روزگار گرچه از گیاهان استفاده های بسیار می کردند اما از سودمندی های متعدد و متنوع آن آگاهی نداشتند. پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ باقرائت و تفسیر صدها آیه درباره طبیعت، کشاورزی و ابعاد مختلف آن مردم را از خواب غفلت بیدار ساخت. رسول خدا در پرتو این آیات با عظمت قرآن به مردمان فهمانید که گیاهان نعمت ناپیدا کرانه الهی هستند، که نه تنها بخش عظیمی از روزی آدمی را فراهم می آورند بلکه بر روان او نیز تأثیر فراوان دارد و آیت و نشانه هستی و قدرت و حکمت خدای متعال و نیز دلیل درستی معاد و رستاخیز بزرگ خدایند.پیامبر، در این باره زوایای جدیدی از دانش و فهم را به روی مردمان آن روزگار گشود، و این نیز بر انگیزه مردم برای کاشت درختان و حفاظت بیشتر از آنها و کوشیدن در مسیر کشاورزی و دامداری افزود.

کار و تلاش

رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ اهل کار و تلاش بود. سخت کوشی های او در ساختن مسجد مدینه، کندن خندق برای دفاع از مدینه، به هنگام چوپانی و در عرصه های مختلف دیگر میان مورخان مشهور است.

از یکی از همسران ایشان نقل شده است که در خانه هرگز بی کار دیده نشد و می فرمود بی کاری سنگ دلی می آورد. چون کاری می کرد آن را درست انجام می داد و می فرمود:

«... اذا عمل احدکم عملا فلیتقن.»

«هر گاه یکی از شما کاری انجام می دهد باید آن را به درستی و نیکویی انجام دهد.»

آن حضرت هیچ گاه از سختی و رنج نمی گریخت و می فرمود:

«أفضل الأعمال أحمزها.»

«بهترین و با فضیلت ترین کارها، سخت ترین آنها است.»

پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ که از غزوه تبوک باز می گشت، سعد انصاری از حضرت استقبال کرد، پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ پس از مصافحه با او فرمود: «چرا دستت این قدر زبر شده است؟» او گفت: یا رسول الله! بیل می زنم؛ و با این کار خرج عائله ام را به دست می آورم.

پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ دست او را بوسید و فرمود: «این دستی است که آتش دوزخ به او نمی رسد.»

آن حضرت می فرمود:

«کسی که از تلاش و دسترنج خود بخورد، مثل برق از پل صراط خواهد گذشت.»

بر طبق روایتی دیگر درهای بهشت به روی او باز می شود تا از هر کدام بخواهد وارد شود.

در حدیث دیگری آمده است:

«خدا به او از سر مهربانی و رحمت نظر می کند و هرگز او را عذاب نمی کند.»

در پرتو کوشش های پیامبر در این باره بود که سخت کوشی و انجام درست و متقن کارها به صورت بخشی از فرهنگ مسلمانان در آمده بود و این سیره رسول خدا در رشد کمیت و کیفیت کشاورزی تأثیر فراوانی گذاشت.

دین و دنیا

رسول خدا ـ صلوات الله علیه و آله ـ از کار، درختان، حیوانات، پرندگان، زمین، آسمان و... سخن می گفت. اما او این اعمال و وسایل را مانند بیشتر مردم تنها مادی و دنیایی نمی دید. آن حضرت دیانت و شرع را در متن زندگی مردم قابل اجرا می دانست. برای این که آدمی به خدا نزدیک شود و بر معنویت خود بیفزاید، لازم نیست شبان و روزان به عبادت بپردازد بلکه اگر اعمال دنیایی خود را با سمت و سوی خدایی و با نیت الهی انجام دهد، به خدا نزدیک خواهد شد و به مقام های معنوی دست خواهد یافت. به عنوان نمونه ای دیگر، در روایتی از آن حضرت درباره کشاورزی چنین نقل شده است:

«هرگاه کشاورزی بذری را از راه حلال در دست خود گیرد، فرشته ای ندا دهد؛ یک سوم برای دهقان، یک سوم برای پرندگان و یک سوم برای چهارپایان. چون آن را بر زمین می پاشد برای هر دانه بذر، ده حسنه برایش می نویسند. چون آن را آبیاری می کند و بذر می روید مانند آن است که در برابر هر دانه، انسان مؤمنی را زنده کرده است که تا زمانی که آن کشته را درو کند، خدا را می ستاید. چون آن را می کوبد، مانند آن است که گناهانش را له می کند، هنگامی که خرمن را باد می دهد، گناهانش نیز بر باد می روند، زما